AMP BUKA UKUN LIU HOSI MANIPULASAUN ISTORIA!


Foin tinan-sanulu-resin-ida liuba, memória  krize 2006/2007 sei matak hela iha ita-nia kakutak. Ema hotu la imajina, timoroan bele oho malu fila fali, hafoin liuhusi luta naruk ida hasoru okupasaun Indonesia durante tinan-24.   Luta ba independénsia nu’udar afirmasaun luta ba demokrasia no ita hotu hakribi violénsia.  Maibé, situasaun violentu  mosu fila fali tanba lider ida soran timoroan husi lorosa’e no loromonu ne’ebé rezulta ema barak lakon  vida, uma no sasan.

Liu  dekada ida ona maibé to’o ohin loron vítima barak mak seidauk bele rekupera husi aspetu ekonómiku no sosiál. Ema hotu hakarak katak esperiénsia fahe povu Timor sei la repete tan iha futuru. Maibé ida ne’e mak lider ne’e nia estratéjia hodi hetan podér,  polítika hafahe atu ukun ho dalan manipulasaun.  Uza meius hotu-hotu nesesáriu hodi hetan ukun, o fim justifica os meios, hanesan Machieveli hateten.

Iha krize 2006/2007 lider ne’e fahe lorosa’e no loromonu no akuza Mari Alkatiri fahe kilat nu’udar dalan atu hamonu Primeiru Ministru. Maibé Commission of Expert husi ONU hateten akuzasaun Mari Alkatiri fahe kilat ne’e falsu. Maski falsu maibé meiu sira ne’e mak nia uza iha tinan barak nia laran, laos de’it iha tempu rezisténsia, maibé mós iha após independénsia.

Hafoin tinan sanulu kaer ukun, lider ne’e hanoin katak osan rekursu tomak ne’ebé iha sei manan maioria maibé povu la fó fiar ba lider ne’e iha eleisaun lejislativa 2017.  La simu nia derota,  dalan atu apoiu mak repete fila fali fahe tan timoroan oan sira  ba luta armada no diplomátika. Nia luta liu Nicolau Lobato tanba  dehan eroi ne’e luta de’it tinan-tolu no Mari Alkatiri no Ramos Horta laos fundadór FRETILIN.

Atu kompara Frente Armada no Diplomátika, se mak luta liu? Comite Central da FRETILIN (CCF) hili estratéjia luta armada nu’udar dalan atu hetan independénsia bainhira polítika deskolonizasaun falla liuhusi harii FALINTIL.

Ho invazaun militár Indonézia iha 7 Dezembru 1975,  CCF hili atu lori povu reziste iha ai-laran hasoru inimigu ho hanoin katak prepara povu  Timor iha luta dura no prolongada. Estratéjia ne’e falla husi aspetu militár, tanba inimigu manan batalla, maibé husu aspetu polítiku timoroan hetan konsiénsia foun nu’udar timoroan no sai revolusionáriu hodi hasoru Indonézia.  Povu sai revolusionáriu ho nia identidade rasik husi esperiénsia tinan-tolu iha ai-laran. Husi esperiénsia tinan-tolu iha zona libertadas mak sustenta luta armada no klandestina. Lahó polítika tinan tolu iha ai-laran, sei susar tebes ba timoroan hetan nia independénsia, tanba maioria povu sei moris iha liurai ida-idak nia ukun no laiha identidade nasaun Timor.

Ho superiodade teknolojia militár no kuantidade, luta armada husi aspetu militár sai simbolíku de’it, nia laos ona forsa prinsipál iha luta hasoru militár Indonézia.  Haree ba superioridade militár Indonézia, rezisténsia muda nia prinsípiu negociação não e nunca ba halo negosiasaun ho inimigu no ikusmai rekoñese katak solusaun ba kestaun Timor-Leste laos ona luta armada maibé diplomátika. Husi ne’e, luta klandestina sai koluna vertebral ba frente armada no diplomátika. Klandestina mak sai mak hamoris FALINTIL no sai mensajeiru ba luta armada no  diplomátika. Ho tempu ne’ebé la’o,  arma prinsipál laos ona FALINTIL nia kilat maibé manifestasoens iha vila. Manifestasoens sai forsa polítika prinsipál hasoru militár Indonézia, hahú husi manifestasaun dahuluk bainhira Amu Papa vizita Timor-Leste iha 12 Outobru 1989 no luta ba independénsia hetan nia pontu nakfilak ho manifestasaun  12 Novembru 1991 ne’ebé impaktu boot internasionalmente no manifestasaun sira seluk to’o 1999.  

Husi 1990 to’o 1999 arma prinsipál iha luta hasoru okupasaun Indonesia mak manifestasaun sira iha vila, laos ona luta armada hodi fó forsa liután ba  luta diplomátika.

Ita manan funu laos husi luta armada, maibé husi frente tolu ne’e hotu. Laiha atu haketak frente tolu ne’e ou atu hateten frente ida luta liufali frente ida seluk.   Tuir doutrina katoliku karik  hanesan Santissima Trindade.  Ita labele haketak ida-idak no dehan ida liu fali ida. Ko’alia kona-ba luta libertasaun nasionál timor mak frente tolu ne’e.

Saida mak akontese se ita hili solusaun diplomátika  kestaun Timor-Lestemaibe laiha frente diplomátika ne’ebé forte?  Se laiha diplomata timoroan ne’ebé forte, ita-nia kestaun timor sei hanesan Organisasi Papua Merdeka (OPM) ne’ebé laiha impaktu internasionál no to’o ohin loron konsidera nu’udar Gerakan Pengacau Keamanan (GPK) de’it.  Hanesan Jeneral Lere hateten, ho luta diplomátika luta armada sinti la mesak no hetan forsa liután.

Autór prinsipál ba krize 2006/2007 hateten katak Mari Alkatiri no Ramos Horta laos fundadór FRETILIN. 

Xanana Gusmão laos membru Rede Klandetina Anti Kolonial ne’ebé moris 1970.  Mari Alkatiri no Ramos nu’udar fundadór Rede Klandestina Anti Kolonial ne’ebé sei moris, sira seluk mate hotu ona. 

Xanana Gusmão hahú iha simpatia ba ASDT hafoin ninia estabelesimentu. Liuhusi nia kolega serbisu, Maunhunu, Justino Mota no Borja da Costa nia hetan informasaun kona-ba ASDT no sai nia simpatizante.  Atu hetan informasaun kona-ba reuniaun polítika ASDT, Xanana Gusmão ba hein iha Hotel Resende lokarik-lokraik  atu hatene husi nia kolega polítiku sira, Justino Mota, Borja no Afonso Redentor. Iha loron ida tanba laos membru ASDT, maibé iha simpatia boot,  Xanana husu nafatin ba nia kolega polítiku sira: “Saida mak imi diskute iha reuniaun?” Rona ne’e, Mari Alkatiri hatan:”Se o hakarak hatene,  ba ne’ebá, ami laos relójiu atu repete!” (Xanana Gusmão, Timor-Leste, Um Povo Uma Pátria, pájina 13-14)

Xanana Gusmão hafoin formasaun ASDT ba buka serbisu iha Darwin durante fulan neen no auzente bainhira  ASDT transforma ba FRETILIN. Ho serbisu ne’ebé hetan iha Australia,  Xanana Gusmão fila fali mai Timor ho planu atu lori nia família tomak atu ba hela iha Australia.  (Sara Niner, Xanana, Leader of the Struggle for Independent Timor-Leste, pájina 23). Maibé ho influénsia husi nia kolega polítiku sira, nia deside hela iha Timor.

Xanana Gusmão iha nia kampaña hateten katak estudante timoroan husi Lisboa: Abilío Araújo, Vicente Reis Sahe no António Carvarinho mak fundadór FRETILIN, laos Mari Alkatiri no Ramos Horta.  Reprezentante Casa de Timor Abilío Araújo, Vicente Reis ‘Sahe, Venancio Seran, Antonio Carvarinho no Guilhermina mai iha Timor ho ideia naran partidu Frente Unida para Libertação e Independencia Nacional/FULIN no to’o iha Dili, iha loron-11 Setembru.

Husi rai-laran, transformasaun ASDT ba FRETILIN nu’udar nesesidade atu hatan ba realidade polítika ne’ebé mosu iha tempu ne’ebá, lider partidu Nicolau Lobato, Mari Alkatiri, Ramos Horta no Francisco Borja da Costa no Justino Mota no membru Komite Sentral konkorda katak  presiza harii Frente ida ne’ebé sai movimentu ida atu halibur  forsa polítika hotu: nasionalista, sosial demokrata no Marxista-Lenista sira ba luta libertasaun nasionál.

Reprezentante estudante husi Casa de Timor to’o iha Dili iha loron 11 Setembru 1974. Rona katak sei iha transformasaun ASDT ba FRETILIN, to’o ho to’o Abílio Araújo, Vicente Reis Sahe, António Carvarinho ba tuir kedas reuniaun ne’ebe la’o durante oras tolu nia laran hodi aprezenta sira-nia ideia.  Testu ba fundasaun FRETILIN prontu hotu ona no deklara iha 11 Setembru 1974.  (Autobiografia Abílio Araújo Dato Siri Loe II, pájina 113-114)

Ho influensia husi nia kolega polítiku sira, Xanana Gusmão kansela nia planu atu  ba hela iha Australia ho nia kaben ho oan. Xanana Gusmão tama ba FRETILIN iha komemorasaun tinan ida loron moris ASDT, 20 Maiu 1975. Xanana Gusmão sai membru CCF iha Setembru 1975, hafoin FRETILIN manan funu hasoru UDT no sai lider rezisténsia prinsipál husi 1981-1999. Laiha ida mak nega Xanana Gusmão nia kontribuisaun, maibé labele nega no manipula istória ho intensaun atu fahe hodi ukun.  Povu nia maturidade polítika boot liufali lider ne’e. Lae ba manipulasaun istória.



Komentar

Postingan populer dari blog ini

PROGRAMAS GOVERNU REFLETA HO POVU NIA NESESIDADE , LAIHA RAZAUN KONTRA

Kalbuady Koko ‘Subar’ husi Justisa ho Imunidade

KAK Investiga Osan biliaun $1 Lakon iha Governasaun CNRT